In een wereld waar volzinnen welhaast net zo zeldzaam zijn als pandaberen in de Sahara is de eloquentie van Sjors Ultee een verademing. Hij is anders dan het merendeel van de mensen die zijn beroepsgroep bevolken. Behalve welbespraakt is Ultee erudiet. Een denker. Jong bovendien. Hij heeft een hbo-diploma. Voetbaltrainers zonder geneeskundediploma zijn er legio, maar slechts bij een enkeling is dat het gevolg van pure pech; twee keer werd Ultee uitgeloot voor de opleiding.
Maar wat Ultee meer nog dan dit alles onderscheidt van het merendeel van zijn collega's: hij heeft geen noemenswaardige ervaring als voetballer.
Hij werd al eens het prototype trainer van de toekomst genoemd. Iemand die zich naar het trainerschap dácht, waar de rest van zijn beroepsgroep zich vooral naar het trainerschap voetbalde. “Maar minstens zozeer als een vak van denken is het trainersvak een vak van doen. Geen leeftijdsvak, wel een ervaringsvak. Fouten maken en doorgaan. Dus niet alleen denken, al geloof ik wel dat je met je denkvermogen uiteindelijk het verschil kunt maken. Maar om het zover te laten komen moet je jezelf ontwikkelen, en dat kan alleen door fouten te maken en daarvan te leren. Mijn grootste voordeel is geweest dat ik al op jonge leeftijd veel uren heb kunnen maken op het trainingsveld.”
Ultee (uiterst rechts) als assistent van FC Utrecht-trainer Robby Alflen.
Vroege start
Veertien jaar oud is Ultee als hij zijn eerste stappen zet als trainer. Zelf nog maar een C-junior. In de zestien jaren die volgen werkt hij zich gestaag omhoog. Van assistent-trainer in de jeugd bij het Utrechtse DVSU, naar jeugdtrainer bij FC Utrecht, vervolgens assistent van het eerste elftal onder Robby Alflen, om in de zomer van 2016 neer te strijken bij FC Twente. Ook daar werkt hij zich in no time op naar het eerste elftal. “Tegen de tijd dat oud-profs zestien jaar ervaring hebben als trainer zijn ze al in de vijftig. Ik heb me mijn hele carrière als trainer kunnen ontwikkelen.”
In zijn boekenkast staan naast sportgerelateerde boeken ook boeken over management, biografieën en romans. Ultee grijpt alles aan om zijn spelers en zichzelf te ontwikkelen. Hij is daarbij niet bang om de conventies waarvan het profvoetbal bol staat te doorbreken. Zoals convergent denken, het zoeken naar de ene goede oplossing voor het ene specifieke probleem. Liever geeft hij spelers de ruimte om zelf met oplossingen te komen. Divergent denken, noemt hij dat. Vergelijkbaar met de opdrachtgerichte commandovoering die in het leger vaak gebruikt wordt. Het doel en de middelen worden aangereikt, maar men mag zelf bepalen hoe dat doel bereikt wordt.
Het ontbreken van een spelerscarrière in het profvoetbal biedt volgens Ultee zelfs voordelen. “Van een speler met wie ik eerder werkte hoorde ik dat Marco van Basten gefrustreerd raakte als spelers hem niet begrepen. 'Als je dat niet begrijpt, moet je stoppen met voetballen.' Voor iemand die zelf alles op gevoel heeft gedaan is het lastig om dingen uit te leggen. Temeer als je een van de beste spelers ter wereld bent geweest. Meer trainers, vooral ex-internationals, hebben daar moeite mee. Ik móét dingen wel begrijpen en vervolgens kunnen uitleggen, want ik kán het niet op gevoel doen.”
Momenteel houdt Ultee zich met name bezig met de individuele ontwikkeling van spelers. In een ondersteunende rol in de technische staf van de Twentse hoofdmacht. Daarnaast studeert hij voor het UEFA PRO-diploma, beter bekend als Trainer/Coach Betaald Voetbal. Een opleiding die hem voorlopig goed afgaat. En ook hier is succes toe te schrijven aan relevante ervaring. De opdrachten die hij voor zijn opleiding voor de kiezen krijgt, maakte hij in het verleden al voor anderen. Zo speelde Alflen zijn opdrachten linea recta door naar Ultee, die de oud-prof aan diens trainersdiploma hielp. “En ik heb veel meer trainers geholpen bij het behalen van hun diploma. Robby is alleen de enige die het lef heeft om daar eerlijk voor uit te komen.” Het was datzelfde lef van Alflen dat de carrière van Ultee op gang bracht. Alflen herkende het talent en bood dat talent een podium. “Zonder hem was ik nu niet geweest waar ik nu ben. Áls ik het al gehaald had, had ik daar in ieder geval langer over gedaan.”
In overleg met Erik ten Hag, de opvolger van Alflen bij FC Utrecht
Sneeuwbaleffect
In de voetbalwereld, zeker de Nederlandse, geldt bij de meeste clubs nog altijd: onbekend maakt onbemind. Een roemrijk verleden als voetballer is bijkans een vereiste voor een kans als hoofdtrainer bij een BVO. Toch ziet Ultee een voorzichtige kentering. “Doordat in Duitsland jonge trainers zonder spelerservaring wel kansen krijgen en succes hebben wordt het conservatisme mogelijk doorbroken. In Duitsland zijn jeugdtrainers rechtstreeks doorgestuurd naar de Bundesliga, van de ene op de andere dag. Dat zie ik hier niet gebeuren. Wel is bijvoorbeeld de aanstelling van Pepijn Lijnders (die zijn rol als assistent-trainer van Jürgen Klopp bij Liverpool opgaf voor een baan als hoofdtrainer van NEC, red.) een stap in de goede richting. Hij is de eerste van een nieuwe generatie trainers die de kans krijgt. Dat kan een sneeuwbaleffect teweegbrengen, zowel positief als negatief.”
Die generatie bestaat niet louter uit zogenaamde laptoptrainers. “Die term zou ik nooit gebruiken. Het is ook een term met een negatieve bijklank. Tijdens mijn opleiding bij de KNVB heb ik jongens gesproken die kunnen toveren met data, maar dat wil niet zeggen dat iedere jonge trainer het van data moet hebben. Dat is in mijn optiek typerend voor de voetbalwereld. Wanneer iets afwijkt van het geijkte wordt daarvoor gelijk een hokje gecreëerd. In de maatschappij verdwijnt hokjesdenken steeds meer. Er is geen verzuiling meer, in de politiek vervagen grenzen. Maar in het voetbal zou je alleen traditionele trainers en laptoptrainers hebben. Dat hokjesdenken is typerend voor conservatisme. Tegelijkertijd is het een misvatting om te denken dat de voetballerij louter conservatief is. Er zijn wel degelijk mensen die lef hebben. Mensen die willen en durven vernieuwen. Die Steve Jobs-achtige veranderingen willen verrichten. Helaas vallen die mensen alleen nog minder op.”
Om écht te kunnen opvallen heeft Ultee de eindverantwoordelijkheid bij een eerste elftal nodig. “Ik heb in mijn carrière al heel vaak gehoord: dit is het maximale. Verder ga je niet komen. Tot nu toe is dat telkens toch gelukt. Er rest nu nog één stap: hoofdtrainer. Ik vind het fantastisch om assistent te zijn bij een goede hoofdtrainer van wie ik veel kan leren en heb geen haast, maar het hoofdtrainerschap is zeker mijn doel.”
